De onbekende Hellenbroek

Zo'n vier, vijf jaar is hij ermee bezig geweest, zegt dr. Fieret, lid van het college van bestuur van het reformatorische Van Lodensteincollege in Amersfoort. Nu ligt zijn boek er dan, onder de titel "Abraham Hellenbroek. Evangeliedienaar in een veelbewogen tijd".

Het is niet de eerste levensbeschrijving die dr. Fieret -in 1990 gepromoveerd op het proefschrift "De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918-1948"- publiceert. Hij staat op, pakt drie boeken uit een kast in zijn ruime werkvertrek. "Hier: een over Udemans, en een over Theodorus van der Groe. En, samen met Ad Ros, een boek over Wilhelmus en Theodorus Ó Brakel en Sara Nevius. Ik vind zoiets mooi om te doen."

Hoe verklaart u het dat van een zo bekend predikant als Hellenbroek nog altijd geen biografie beschikbaar was?

"Misschien stak hij daarvoor toch wat te weinig boven het maaiveld uit. Hij heeft geen naam gemaakt als, ik noem maar wat, voorzitter van een belangrijke synode, of auteur van een dogmatisch werk. Hellenbroek was eigenlijk een gewoon gemeentepredikant, die trouw werkte, maar toch: zoals er zo vele zijn geweest. Hij dankt zijn grote bekendheid, qua naam dan, aan zijn vragenboekje "Voorbeeld der goddelijke waarheden". Dat hij overigens schreef om onderwijs te geven aan mensen die belijdenis van het geloof wilden afleggen - dus niet zozeer voor de gewone catechisanten."

Wat bracht u ertoe om Hellenbroeks leven en werk op schrift te stellen? Anders gezegd: Wat hebt · met Hellenbroek?

"In onze gemeente, de oud gereformeerde gemeente in Woudenberg, worden eigenlijk alleen preken van oud¡vaders gelezen. Regelmatig horen we ook een preek van Hellenbroek. Dat hoor ik vaak meteen, aan de stijl, aan het sterke accent op de exegese - hij was doorkneed in het Hebreeuws. Hellenbroek laat het Woord spreken. Dat spreekt me aan. Heel goed herinner ik me bijvoorbeeld een preek over de moordenaar aan het kruis, uit "De kruistriomph van Vorst Messias". Indrukwekkend."

Krachtdadige bekering

Vier gemeenten diende Abraham Hellenbroek als predikant: Zwammerdam, Zwijndrecht, Zaltbommel en -als langste- Rotterdam. In zijn afscheidspreek van Zwammerdam maakte hij gewag van de geestelijke omkeer die hij in het laatste jaar van zijn bediening had doorgemaakt.

Volgens Alardus Tiele, die de rouwpreek naar aanleiding van Hellenbroeks overlijden (16 december 1731) uitsprak, was er sprake geweest van een "krachtdadige bekering." De eerste zeven jaar in Zwammerdam zou Hellenbroek "op de wieken van zijn verstand gezweefd" hebben."

Toch zou je, gelet op wat Hellenbroek er zelf over zei, eerder denken aan een 'tweede bekering'.

"Hellenbroek is er heel sober over. Dat komt ook overeen met wat hij ergens schrijft: dat zijn beleving, zijn bevinding er in de preek niet toe doet. Hij was bedienaar van het goddelijke Woord - niet minder, maar ook niet meer dan dat. Maar inderdaad, zelf merkte hij op dat de Heere hem in Zwammerdam "op een meer geestelijke wijze" had "ingeleid in de binnenkamer van de Koning en in de verborgenheden Zijner genadeweg met de ziel." Het lijkt hier dus eerder te gaan om een geestelijke verdieping, een tweede bekering, dan om een kracht¡dadige bekering, in de zin dat hij pas toen van dood levend werd gemaakt. Bij iemand als Van der Groe was daar veel kennelijker sprake van."

Vragen toegevoegd

Het vragenboekje dat Hellenbroeks naam voorgoed zou vestigen, verscheen voor het eerst in 1706, tijdens zijn predikantschap in de Maasstad. "Voorbeeld der goddelijke waarheden voor eenvoudigen die zig bereiden tot de Belijdenisse des geloofs: Meest tot particulier gebruik opgesteld" luidde de volledige titel. Door de eeuwen heen zouden vele tientallen herdrukken van dit "kleine dogmatiekje" volgen.

Opvallend noemt Fieret het dat een aantal vragen uit het boekje zoals dat anno 2009 in een deel van de gereformeerde gezindte n¾g wordt gebruikt, in de uitgave van 1706 niet voorkomt. In de loop der jaren zijn 61 vragen en antwoorden toegevoegd. "Deze zijn verspreid over het hele boekje en verschillend van aard. Ze variëren van uitbreiding van kennis, zoals de vraag "Van waar is Christus opgevaren?" tot vragen die betrekking hebben op de ervaringen in het geloofsleven, zoals de vraag: "Hoe gaat de zondaar over in dit (genade)verbond?""

Een duidelijke lijn is er in de toevoegingen niet te ontdekken, aldus de historicus uit Woudenberg. "Wel valt op dat naderhand een aantal bevindelijker georiënteerde vragen in het "Voorbeeld der goddelijke waarheden" is opgenomen."

Kunt u Hellenbroeks prediking met een enkel woord typeren?

"Ik denk dat je kunt zeggen dat Hellenbroek de Schrift in al zijn facetten liet spreken. Om het in hedendaagse termen te zeggen: de ene keer tref je bij hem een onvoorwaardelijk aanbod van genade aan, in de volgende preek een voorwaardelijk aanbod. In sommige preken staat de uitverkiezing centraal, in andere preken ligt juist een sterk accent op de verantwoordelijkheid van de mens. In dat opzicht tref je bij hem een evenwicht aan dat we misschien wel eens een beetje zijn kwijtgeraakt.

Sterk legde Hellenbroek de nadruk op het zelfonderzoek, juist ook in avondmaalspreken. Je kunt je het geloof ook inbeelden! Hij onderscheidde vier soorten geloof: het tijdgeloof, het historisch geloof, het wondergeloof én het zaligmakend geloof. Op dat laatste komt het voor ieder mens aan."

Evangeliedienaar in een veelbewogen tijd, zo karakteriseert u Hellenbroek in de ondertitel van uw boek.

"Een unieke tijd, noemt Hellenbroek de tijd waarin hij leefde. Het was de tijd van de verlichting, van ingrijpende veranderingen ook op godsdienstig, economisch en sociaal gebied. Wat me daarbij steeds weer opvalt, is dat Hellenbroek er in zijn preken blijk van geeft dat hij wist wat er speelde, wist waar de fronten lagen - en ik denk dat dat een les is voor ons.

Tegelijk zie je hier de waarheid van het gezegde dat elke tijd overgangstijd is. Hellenbroek zag zijn tijd als uniek, en ook wij zien onze tijd als een tijd zoals die zich nooit eerder heeft voorgedaan.

Hét grote verschil tussen toen en nu is wel dat God nu uit het denken van veel mensen is verdwenen. Hij is voor hun leven en alles wat daarmee samenhangt niet meer relevant, dus is Hij er niet meer. Dat was in de tijd van Hellenbroek, ondanks alle veranderingen, niet het geval."

In nogal wat gemeenten die "Hellenbroek" gebruiken speelt de vraag hoe lang dit nog kan. Raakt Hellenbroek uit de tijd?

"Waar je vandaag sterk tegenaan loopt, is dat de interesse voor de dogmatiek, voor de geloofsleer, taant. En daarop ligt bij Hellenbroek juist alle nadruk.

Tegelijkertijd zou Hellenbroek wel eens een goed tegenwicht kunnen bieden aan, bijvoorbeeld, de vermenselijking van God, van het godsbeeld, die je vandaag ook in de gereformeerde gezindte ziet optreden. "God begrijpt best dat jij..." enzovoort. Bij Hellenbroek tref je een Bijbels, zuiver Schriftuurlijk spreken over God, de heilige God, én de mens aan."

Waarover gaat uw volgende boek?

"Ik heb er nog geen idee van. Op dit moment ben ik me wat aan het verdiepen in Augustinus. Maar zeker niet met als doel daar nog eens een boek over te schrijven. Nee, voorlopig houden we het hier maar bij."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen