De heilige Adelheid (931-999)

Na de dood van haar man trok zij zich echter terug uit het openbare leven, vestigde zich in een klooster in de omgeving van het plaatsje Seltz aan de Rijn, één van de drie kloosters die zij tijdens haar leven had gesticht, en bleef daar wonen in afwachting van het einde der tijden. Haar eigen levenseinde kwam echter eerder: ze overleed op 16 december 999 en werd begraven in haar eigen klooster. Minder dan een eeuw later, in 1097, werd zij door paus Urbanus 11 heilig verklaard. Een bezoek aan haar graf is niet meer mogelijk. Tijdens een periode van hoog water verdwenen in 1307 zowel het klooster als het graf van Adelheid in de Rijn. Het gebeente van de keizerin bevond zich toen in een schrijn die nog gered kon worden, maar naderhand is echter ook deze kist spoorloos verdwenen. Zo ging ook de laatste materiële herinnering aan deze vrome vrouw verloren. Alleen de verhalen bleven toen nog over.

Tegenstelling
Dat was het beeld dat ik had van de heilige Adelheid. Voor mij was dat beeld verbonden met de ingrijpende veranderingen die zich in de duizend jaar na haar dood hebben voorgedaan in de Europese samenleving. Aan het einde van het eerste millennium werd die samenleving in beslag genomen door de vrees voor het naderende Eindgericht, maar tegen het einde van het tweede millennium werd de publieke discussie beheerst door de vrees voor computerproblemen. Groter tegenstelling lijkt niet denkbaar. Maar al lezend kom je steeds weer nieuwe dingen tegen en soms vraagt een mens zich dan vertwijfeld af: wat is toch bepalend geweest voor mijn beeld van de 10e eeuw! Hoe groot is soms het verschil tussen de werkelijkheid en het beeld dat een mens daarvan heeft!

In grote lijnen klopt het bovenstaande verhaal over keizerin Adelheid nog steeds. Ze was een vrouw van hoge komaf, geboortig uit het toentertijd invloedrijke koningshuis van Bourgondië Haar vader stierf toen ze zes jaar was. Kort daarop werd om politieke redenen besloten dat zij zou trouwen met de latere koning Lotharius II van Italië. Tien jaar later, in 947, werd dit huwelijk voltrokken Adelheid was toen net zestien jaar oud. Trouwen op die leeftijd was toentertijd eerder aan de late dan aan de vroege kant. En men mag aannemen dat deze echtvereniging niet zonder de instemming van Adelheid totstand gekomen is. Zeker in hogere kringen ging een huwelijk niet door als de bruid niet wilde. Lang heeft Adelheid zich niet kunnen verheugen in haar huwelijk. Al in 950 overleed haar man volstrekt onverwachts (vergiftiging?) en diens opvolger (dader?) probeerde de jonge weduwe te dwingen tot een huwelijk met zijn zoon vanwege de aanspraken op de rijke Bourgondische erfgoederen. Adelheid verzette zicht krachtig tegen deze opdringerigheid. Toen ze ondanks vernederingen en geweld bleef volharden in haar weigering, werd ze opgesloten. Het lukte haar echter om haar bewakers te ontvluchten en de hulp in te roepen van Otto 1, bijgenaamd de Grote. Ondanks haar jeugdige leeftijd was haar invloed toen al zo groot dat deze Duitser haar te hulp kwam en haar tegenstanders versloeg. Politieke en persoonlijke motieven hebben daarbij beide een rol gespeeld. Otto, die in 946 zijn eerste vrouw had verloren, ontfermde zich liefdevol over de jonge weduwe en trouwde haar. Een huwelijk met de Bourgondische weduwe van de Italiaanse koning paste goed in zijn machtspolitiek, maar de bewaard gebleven briefwisseling tussen Adelheid en Otto sluit niet uit dat het initiatief tot het huwelijk van Adelheid is uitgegaan! In 962 werden beiden in Rome door de paus gekroond tot keizer en keizerin van Duitsland. De invloed van Adelheid op de rijksregering was groot. In meer dan 80 keizersoorkonden wordt met zoveel woorden gezegd dat de begunstiging tot stand gekomen is dankzij haar bemiddeling en in vele daarvan wordt zij aangeduid als consortia regni, deelgenoot aan het koningschap. Maar toen de keizer in 973 stierf, bleek hij beslist te hebben dat hij in Maagdenburg begraven moest worden. Naast zijn eerste vrouw.

Voogdes
Adelheids invloed op het politieke gebeuren in het Duitse Rijk verminderde sterk na de dood van Otto 1. Hij werd opgevolgd door hun beider zoon Otto II (955-983). Deze was getrouwd met Theophanu (955- 991), een Byzantijnse prinses, die over een even sterke persoonlijkheid beschikte als haar schoonmoeder. Het boterde niet tussen beiden en uiteindelijk kwam het zelfs tot een breuk, ook tussen moeder en zoon. Zij verliet het hof en reisde met haar eigen gevolg naar Bourgondië en Italië. Na vijf jaar kwam het weliswaar tot een verzoening tussen Adelheid en Otto, maar de spanningen met Theophanu bleven bestaan, ook nadat Otto kort daarna in de armen van zijn vrouw was gestorven. In die tijd heeft Adelheid zich vooral ingezet voor het beheer en de bescherming van haar eigen bezittingen tegen de grijpgrage handen van haar schoondochter. Aan het hof was ze niet meer welkom. Steeds meer werd het klooster Seltz haar verblijfplaats. Dat de rol van Adelheid nog niet geheel was uitgespeeld, bleek toen keizerin Theophanu in 991 onverwacht overleed op de palts in Nijmegen en haar de voogdij over haar nog minderjarige kleinzoon Otto III
(980- 1002) werd toevertrouwd. Zonder problemen verliep dat niet. Blijkens mededingen van haar biograaf stoorde de zestigjarige keizerin-weduwe zich vaak aan de 'ijdelheden der wereld' waarmee de troonopvolger zich bezig hield. En toen Otto III in september 994 op 14-jafige leeftijd volwassen werd verklaard, liet hij zijn grootmoeder achter en reisde met de rijksgroten van hofdag naar hofdag. In een bewaard gebleven en in Rome geschreven brief uit 996 verhaalt hij zijn grootmoeder van zijn successen en van zijn keizerskroning door de paus in de Sint Pieterskerk. In die stad was zij 34 jaar tevoren ook gekroond en in die kerk was haar zoon Otto 1113 jaar tevoren begraven. De brief rept daar niet van, maar zou Adelheid er niet aan hebben gedacht?

In het klooster Seltz ging de tol van het ouder worden steeds zwaarder drukken: lichamelijke gebreken en een aanhoudende reeks van berichten van sterfgevallen van geliefden en dierbare vertrouwelingen uit beter tijden. Nog éénmaal ondernam ze een grote reis. De tocht voerde onder andere naar Noord-ltalië, voor een bezoek aan het graf van haar moeder, en naar Zwitserland om te bidden aan het graf van haar vader. Via het beroemde klooster van Cluny keerde ze terug naar Seltz. In afwachting van ...?

Levensverhaal
Wat in het leven van de heilige Adelheid is nu zo bepalend geweest voor mijn beeld van de 10e eeuw? Welke rol speelde de verwachting van de op handen zijnde Wederkomst nu echt in het leven van deze grote en vrome vrouw? Eigenlijk is dat bij nadere beschouwing niet zo goed te zeggen. In feite is haar levensverhaal vooral een aaneenrijging van successen en tegenslagen, maar dat is eigen aan het menselijke leven. Op soortgelijke wijze kun je het levensverhaal van heel veel andere mensen vertellen. Wat blijft er dan over van de veronderstelde rol die de nadrukkelijke verwachting van de Wederkomst in haar leven zou hebben gespeeld? Zeker, samen met haar man, Otto de Grote, heeft ze veel bijgedragen aan de sterke opbloei van het geestelijke leven in Europa. Dat heeft ongetwijfeld ook een rol gespeeld bij haar heiligverklaring in 1097. Maar waaruit blijkt nu dat de verwachting van de Wederkomst in haar leven zo'n belangrijke rol heeft gespeeld? Ook voor mij blijft dat bij nadere beschouwing de vraag.

In afwachting van...
Eigenlijk is het verschil tussen de 10e eeuw en onze tijd minder groot dan vaak wordt gesuggereerd. Wij worden bepaald door de dingen van elke dag, de vreugden en de zorgen die eigen zijn aan het menselijke leven en aan de rol die we vervullen in het maatschappelijke en politieke gebeuren. Het getal 1000 hangt in de christelijke traditie nadrukkelijk samen met de komst van de Antichrist en de reddende belofte van het Laatste Oordeel. Dat besef heeft waarschijnlijk ook grote invloed gehad op mijn beeld van het einde van de 10e eeuw. Maar hebben de toen levende mensen dat ook zo ervaren? Uit historisch onderzoek is inmiddels gebleken dat het onjuist is om te denken dat de mensen in Europa tegen het jaar 1000 met angst en beven naar de toekomst hebben uitgezien. Uit die tijd beschikken we weliswaar over verschillende getuigenissen van mensen die zich er zeer sterk van bewust waren dat het einde van de wereld aanstaande was. Maar dergelijke mensen leven er ook nog in deze tijd. In dat opzicht is er minder verschil met de 10e eeuw dan vaak wordt gedacht. En net als nu zijn ook toen de meeste mensen zich niet bewust geweest van een komende eindtijd. Die leefden en leven gewoon hun dagelijkse leven, maand in maand uit, jaar in jaar uit. In afwachting van ...?

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen