Willem Bilderdijk als kameleon

Van Eijnatten hield zich de drie afgelopen jaren intensief bezig met de dichter en geleerde Willem Bilderdijk. "Bij de studie voor mijn dissertatie "God, Nederland en Oranje. Dutch Calvinism and the Search for the Social Centre (1993)" 'ontmoette' ik Bilderdijk al regelmatig. Verder ben ik lid van de Vereniging "Het Bilderdijk-Museum". Al werkend ontdekte ik een zeker denkpatroon, ook een bepaalde beïnvloeding, waarvan we nog niet wisten. Ook meen ik dat zijn bekering eerder heeft plaatsgevonden dan men tot op heden aannam, al tijdens de Bataafse revolutie".

Van Eijnattens recente boek "Hogere sferen; de ideeënwereld van Willem Bilderdijk" is een opmerkelijke publicatie. Hij ziet in Bilderdijk -dat is een van de rode draden die door het boek lopen- onder meer een theosoof. Van Eijnatten: "Bilderdijk was een complexe figuur. Hij is sterk beïnvloed door het gedachtengoed van Augustinus, de theosofie en ook een Romeins-aristocratische leer. Wat hij schrijft en instemmend van anderen overneemt, heeft volgens mij hiermee te maken. In dit boek wordt een integrale behandeling van Bilderdijks gedachtengoed gepresenteerd vanuit deze drie invalshoeken".

Belijdenisgeschriften

In het boek komt hij naar voren als een christen die door veel ideeën werd

beïnvloed, waaronder opvattingen die soms haaks op de gereformeerde leer staan. Hoe komt Van Eijnatten aan die gegevens? "Ik heb mijn werk mede gebaseerd op tot nog toe ongebruikt bronnenmateriaal. Dat bestond niet alleen uit onbekende of ongepubliceerde brieven maar ook uit kladaantekeningen die de schrijver maakte over bijvoorbeeld boeken die hij las. Zo ontstond een andere visie op hem".

In de boeken van auteurs als Rudolf van Reest en W. van der Zwaag ontmoeten we een ándere Bilderdijk. Was hij dan niet de gereformeerde dichter en geleerde waarvoor zij hem hielden? Van Eijnatten, lachend: "Dus niet! Bilderdijk was niet zo orthodox als velen denken. Op grond van het feit dat hij werken van diverse oudvaders bezat en ook wel eens, in een bepaalde context, een gereformeerd theoloog prees, mag niet aangenomen worden dat hij in ieder opzicht zo orthodox-calvinistisch dacht".

Volgens "Hogere sferen" was er in de jaren 1770-1830 op theologisch gebied sprake van een beweging die zich afzette tegen de rationalistische bijbelexegese. Bij die conservatieve beweging zou enerzijds een voortzetting van de traditie zijn te signaleren, maar anderzijds een nadrukkelijk afstand nemen van de in het "ancien régime" ingekapselde confessionele orthodoxie. In die laatste stroming plaatst Van Eijnatten Bilderdijk. Zijn grote waardering voor de gereformeerde belijdenisgeschriften valt ondanks dat te verklaren: "Omdat Bilderdijk vaak selectief las, is hij soms onbetrouwbaar. Het ging hem vooral om de mystiek die hij in onze belijdenisgeschriften dacht te vinden. Zo waardeerde hij de predestinatieleer en de tegenstelling zonde en genade in de Dordtse Leerregels. We weten dat hij Calvijn niet diepgaand bestudeerd heeft en dat geldt ook voor de oude schrijvers. Pascal kende hij echter zeer goed. In 1822 noemde hij Abraham van der Velde in positieve zin, maar dan meer wat diens kijk betreft op de voorzienigheid in de historie. Opmerkelijk is dan weer dat de oudere Bilderdijk in zijn briefwisseling met ds. Callenbach werkelijk bevindelijke zinswendingen gebruikt. Hij had echt iets van een kameleon!"

Mystiek

Van de remonstranten moest Bilderdijk echter niets hebben. Zou hij zich daarbij alleen hebben laten leiden door het feit dat heel wat remonstranten tegen de Oranjes waren, terwijl hij een oranjeklant was? Van Eijnatten: "Behalve die politieke keuze speelt mee dat Bilderdijk in het remonstrantisme een afwijking zag van de leer van Augustinus. Het zélf willen, zélf kiezen stond hem niet aan. Een aspect van de mystiek en de lijdelijkheid, voor hem belangrijk, vond hij bij de remonstranten niet terug...".

We weten nu, blijkens Bilderdijks aantekeningen, dat hij de gedachte van de beruchte filosoof J. A. Eberhard, die de oorsprong van het christendom zocht in een combinatie van neoplatonisme en kabbalisme, heel boeiend vond. "Reeds voor hij Da Costa en Capadose leerde kennen, stond Bilderdijk open voor kabbalistische ideeën, waarmee hij ook weer selectief omging. Zijn gesprekken met dit tweetal bekeerde joden heeft de belangstelling voor het kabbalisme versterkt. Maar vergeet anderzijds niet dat de jonge Da Costa nog niet zo orthodox was, bijvoorbeeld als het gaat over de triniteitsleer".

In de literatuur wordt Bilderdijk vaak afgeschilderd als een bekwaam, Oranjegezind jurist die tijdens de Bataafse Republiek de wijk nam omdat hij weigerde de eed van trouw aan de nieuwe overheid af te leggen. Na de dood van stadhouder Willem V koos hij voor de Bonapartes en later weer voor koning Willem I. Was Bilderdijk niet een uitgekookte opportunist? "Hij was iemand die vond dat er een sterke leider moest zijn, en dat was op een bepaald moment Napoleon. Bilderdijk is zeer moeilijk te plaatsen, maar ik zie in hem geen opportunist".

Geologie

Een boeiend onderdeel van "Hogere sferen" betreft Willem Bilderdijk als geoloog. Hierover is tot op heden nauwelijks gepubliceerd. Bilderdijk maakte mee dat geleerden het scheppingsrelaas van Mozes, zoals we dat in Genesis vinden, gingen bestrijden. Men trof fossielen aan, ging twijfelen aan de betekenis van een zondvloed enzovoorts en Buffon berekende dat de aarde ongeveer 75.000 jaar oud was. Als antwoord hierop schreef Bilderdijk het boek "Geologie". Men ziet zijn verhaal "Een opmerkelijke luchtreis" wel als voorloper van de boeken van Jules Verne. Was zijn "Geologie" dat misschien met betrekking tot het creationisme van mensen zoals Rehwinkel en Ouweneel? "Zijn werk "Geologie" was het eerste Nederlandstalige geologische handboek. In feite was de discussie waarin hij zich toen mengde al verouderd. Bilderdijk vatte die samen en je kunt hem beter zien als hekkensluiter dan als aanbieder van een visie die perspectief bood voor de toekomstige studie. Als geleerde wees hij overigens het deïsme duidelijk af".

Over de deïsten schreef hij: "Geen wonder, maakt men nu, op hun vereenigd schreeuwen, Een dolhuis van 't Heelal, en van den mensch een beest!" Elders noemt hij deïstische predikanten "ongodisten". Ze storten niet alleen zichzelf in het verderf; erger is het als "'t schuldloos Volk... door geweld of list naar 't pad der Hel gezweept" wordt en hij dicht: "'k Wil my naar dat Vrouwtjen keeren/ Met haar halfversleten kleêren", waarmee hij de godsdienst bedoelt. Dat werd hem door veel theologen in die tijd niet in dank afgenomen. "Ze zagen hem als een belachelijk conservatief".

Spiritisme

Bilderdijk maakte interessante opmerkingen over de geest van de mens en de ogen als "vensters van de ziel". Van Eijnatten vindt dat je hem daarin serieus moet nemen. "Hij is hier niet alleen maar als dichter werkzaam. Deze opvattingen vormen een deel van zijn denkwereld. Hij grijpt hier terug op neoplatoons gedachtegoed en ook Hooft en Huygens hebben in deze lijn gedachten gehad. Het spiritisme in de zin van het bezweren van geesten wees hij als absoluut duivels af. Hij kon dat niet plaatsen binnen zijn christelijke theosofie. Maar het past geheel binnen zijn belevingswereld dat hij zich rond 1797 bezig hield met de astrologie. Dat het geen bevlieging was blijkt wel: in 1820 greep hij er nog op terug".

Bilderdijk was purist. Vermenging van volken en taal was maar niets. "Zuiver bloed en grote voeten", daar ging het om. Naar zijn idee werd bloedzuiverheid deels overgedragen via de moedermelk. Interessant allemaal, maar wat voor visie steekt daarachter? "Raszuiverheid had te maken met de periode van voor de zondeval. Hoe meer vermenging, hoe verder men van de paradijsstaat kwam te staan. Naar zijn idee waren Schotten en Hollanders redelijk 'zuiver' en was hun taal dat ook. De paradijstaal had voor Bilderdijk iets magisch...

Bilderdijk dacht patriarchaal. Hij meende dat een kind de ziel via de mannelijke lijn ontving. Dat had zijn consequenties ten aanzien van het gezin en de samenleving. In zijn visie was een krachtige, mannelijke leiding daarin noodzakelijk. Het fundament daarvoor was volgens hem in de natuur te vinden".

Voor Bilderdijk-onderzoekers is er nog veel werk te verrichten, vindt Van Eijnatten. "We wachten op een mooie biografie, maar er is meer. Te denken valt dan aan detailaspecten. Bilderdijk als jurist zou zo'n aspect kunnen zijn, of een diepgaande studie naar de serie de "Geschiedenis des vaderlands". En vergeet ook niet dat de receptie van Bilderdijk in de negentiende en twintigste eeuw nooit onderzocht is. Denk alleen eens aan het feit dat de Tachtigers en een man als Abraham Kuyper een geheel verschillend beeld van hem hadden".

Mede n.a.v. "Hogere sferen. De ideeënwereld van Willem Bilderdijk (1756-1831)", door Joris van Eijnatten; uitg. Verloren, Hilversum, 1998; ISBN 90 6550 585 7; 768 blz. (geïllustreerd); 120,-.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen