Denker tegen zijn tijd

Nu roept zo'n erenaam in onze tijd al gauw een geringschattende glimlach op. De 21e-eeuwer, die het vermogen heeft verloren om te eren en lief te hebben, wantrouwt al bij voorbaat alles wat groot is en boven de middelmaat uitsteekt. Is de erenaam "vader van het Reveil" geen product van gereformeerde heiligenverering? Bovendien is het Nederlandse Reveil toch een te veelkleurig verschijnsel om verklaard te worden vanuit één persoon?

Nu heeft Bilderdijk ook nooit de pretentie gehad een geestelijke leider te zijn. Hij schreef aan zijn vriend Capadose: "Wie of wat ben ik! Een jammerlijk Adamskind, een riet door de wind her- en derwaarts gedreven en onvatbaar zich-zelven te steunen; en laat toch nooit in ons opkomen zoo God door eenig kanaal iets doet afstroomen, den trechter voor iets meer dan een verwerpelijk werktuig te houden."

Toch hebben zijn tijdgenoten hem beschouwd als de vader van het Reveil. Zo luidde het oordeel van Allard Pierson: "In mijn Oudere Tijdgenooten heb ik, en, zover ik weet, zonder iemands tegenspraak daardoor uit te lokken, Bilderdijk den vader van het Réveil genoemd. Ik had minder tegenspraak te vreezen, omdat Willem de Clercq, die het beter dan iemand weten kon, in zijn Dagboek Bilderdijk op gelijke wijze kenteekent."

Verbrijzelde van hart

Aanvankelijk wees er weinig op dat Bilderdijk die plaats zou innemen. Hij was een hooghartig, eigenzinnig mens die met iedereen overhoop lag. Vanwege zijn conservatieve ideeën was er voor hem geen plaats in de academische wereld. Qua levensovertuiging was hij eerder een scepticus dan een christen. Pierson noemde Bilderdijk vanwege zijn tegendraadse opstelling "de grote ontevredene." "Voor mij", schrijft de Reveilkenner Gerretson alias Geerten Gossaert. "Voor mij is hij bovenal de grote gebrokene, de verbrijzelde van hart."

God nam hem op de leerschool van het lijden. Hoewel hij hoogbegaafd was, weigerde de verlichte kliek hem een leerstoel. In zijn huwelijksleven was hij uiterst ongelukkig. Omdat hij de eed op de grondwet weigerde af te leggen moest hij in 1795 als een berooide balling vluchten naar Engeland. Daar viel hij in de zonde van overspel, wat een onuitwisbare smet op zijn leven heeft geworpen. Daarbij kwam dat huiselijk leed hem niet bespaard bleef, hij verloor twaalf kinderen.

Zijn hele leven was één onafgebroken tuchtiging; zo werd zijn hoogmoed gebroken, zijn eigengerechtigheid tot zonde en zijn wijsheid tot dwaasheid. Hij kreeg proefondervindelijk onderwijs in de leer van vrije genade. Zijn biografen zijn algemeen van oordeel dat pas rond 1816, dan is hij reeds 60 jaar oud, een overtuigd en levend geloof bij hem doorbrak. Toen kon God hem gaan gebruiken.

Diepgaande invloed

Het is wonderlijk, vast te moeten stellen dat Bilderdijk pas werkelijk tot zijn bestemming kwam toen zijn leven eigenlijk voorbij was. In 1817, hij is dan 61 jaar, begint hij in Leiden in een achterkamertje zijn privaatonderwijs, dat tot 1827 zou duren. In die tien jaar heeft Bilderdijk via zijn gehoor een diepgaande invloed uitgeoefend op het Nederlandse volk, een invloed die voortduurt tot op de dag van vandaag. Daar heeft hij geestelijke zonen gebaard en is hij geworden tot de vader van het Reveil. Toen is het zaad gestrooid, dat tot in de volgende geslachten een rijke oogst zou voortbrengen.

Bilderdijks gehoor waren de intelligente zonen van liberale aristocraten, die in hun geloven en denken voor alles tolerant en conformistisch waren. Daar zat de bloem der natie, bij gebrek aan stoelen letterlijk aan de voeten van Bilderdijk: Groen van Prinsterer, Da Costa en Capadose, de jonkheren Dirk en Willem van Hoogendorp, de latere predikant Callenbach en enkele anderen. Ook Kohlbrugge behoorde tot Bilderdijks vriendenkring, hoewel hij niet het privatissimum heeft gevolgd. Aalders beschouwde hem als de meest zuivere leerling van Bilderdijk.

Om Bilderdijks betekenis te peilen, moeten we bedenken dat hij leefde in de tijd van de Franse revolutie, met haar evangelie van vrijheid, gelijkheid en broederschap. De tijd van de Verlichting, het optimistische geloof in een maakbare samenleving. De mens die op het goede aangelegd was kon, bij gepast gebruik van de rede, zelfstandig bepalen wat goed en kwaad was. Bilderdijk heeft als eerste in zijn tijd dit denken ontmaskerd als autonomie en zelfvergoding: de mens die zichzelf tot wet is en danst om het altaar van het eigen ik. Bilderdijk voorzag dat deze ego-cultus uiteindelijk zou eindigen in zelfvernietiging.

Profeet

In zijn ontmaskering van de geest der eeuw hebben zijn leerlingen Bilderdijk gezien als een profeet. Dirk van Hogendorp schreef aan Da Costa: "In ons land kunnen wy hem toch beschouwen als de eerste mensch daar God zich van bediend heeft om anderen te doen zien dat zy blind en verblind waren." Bilderdijk bleef over zijn optreden bescheiden: "Ik ben het niet, die tot Christus trekken kan, dit kan Hy-alleen die machtig is, ik ben zelf veel te weinig Christen, veel te ongetrouw, ja te afvallig in- en uitwendig; maar ik heb (en ook dat is Gods genade) de droggronden des ongeloofs leeren kennen, en doorzien."

Bilderdijks leerlingen waren te begaafd en te zelfstandig om de eenzijdigheden en het speculatieve in zijn denken niet te onderkennen. Ze hebben ieder op een eigen wijze zijn gedachtegoed verwerkt en doorgegeven in kerk, politiek en samenleving. In het Reveil zien we twee stromingen ontstaan, de practisch-ethische (de latere Da Costa, Beets, Heldring, Pierson) en de profetisch-dogmatische (Bilderdijk, de vroege Da Costa, Willem van Hogendorp, Kohlbrugge). We zien beide stromingen doorlopen tot in onze tijd. De ene meer praktisch, de andere meer getuigend. Maar allen aan het denken gebracht door Bilderdijk, denker tegen zijn tijd en daarom in en voor de toekomst.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen