Drs. J. Ridderbos promoveert op „de krankzinnige kerkscheuring"

„Strijd op twee fronten" heet het tweedelig boekwerk waarop de gereformeerde predikant uit Haren op 23 september aan de Vrije Universiteit hoopt te promoveren tot doctor in de theologie. De gereformeerden streden tegen bezetting en collaboratie, maar ook tegen de eigen kerkelijke verdeeldheid. De politieke en de binnenkerkelijke strijd hingen nauw samen, blijkt uit de studie die de periode van 1933 tot 1945 bestrijkt.

De strijd op het kerkelijk front eindigde op 11 augustus 1944 in een tot op heden onherstelbare breuk. Na schorsing en afzetting van prof. dr. K. Schilder kwam een uittocht van zo'n 60.000 kerkleden (10 procent) op gang, die later de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt zouden vormen. Zij maakten zich, met een beroep op artikel 31 van de kerkorde, vrij van het „door de synode opgelegde juk". Dogmatische verschillen over doop en verbond waren de aanleiding.

Kapstok

De promovendus, geboren twee jaar voor de kerkscheuring: ,JDie leergeschillen waren maar een kapstok. Eigenlijk deden ze er niet toe. Schilder ontdekte meer en meer dat hij echt niet bij de goeie club zat. En hij had geluk: hij kon mooi aansluiten bij het ontevreden gevoel van veel andere kerkleden. Er bestond een geweldig wantrouwen jegens de synode. Toen Schilder dat vuurtje aanwakkerde, was het gauw bekeken. Al die leergeschillen hebben zijn volgelingen op de koop toe genomen".

De „verziekte verhoudingen" binnen de Gereformeerde Kerken dateerden uit 1936. De synode besloot in dat jaar tegen het nadrukkelijk advies van Schilder de leergeschillen (zelfs voor een promovendus „te moeilijk" om uit te leggen) te gaan bestuderen. Tegelijk nam zij op politiek-maatschappelijk terrein stelling tegen de NSB.

In haar veroordeling van de Nederlandse nationaal-socialisten ging de vergadering veel minder ver dan Schilder graag had gezien. De hoogleraar was een fervent tegenstander van de NSB en kon met het compromis, dat door toedoen van rivaliserende collega's tot stand was gekomen, moeilijk leven. Het besluit zorgde voor grote verdeeldheid binnen de kerken. „Het onderlinge wantrouwen was de basis voor de Vrijmaking".

"Gewone man"

Zo beïnvloedde de strijd op het politieke front het verloop van het gevecht op het kerkelijk front. Terwijl de kerkelijke strijd uitliep op „een nederlaag voor alle partijen", is de afloop van die andere worsteling minder eenduidig. „De gewone man heeft het veel beter gedaan dan de mensen aan de top. En dat doet me als gewone dorpsdominee eigenlijk wel goed", zegt Ridderbos.

Vooral de synode heeft volgens hem jammerlijk gefaald. Vanaf december 1941 werd zij „steeds meer een wereldvreemd genootschap" dat de politieke vragen uit de weg ging en zich stortte op dogmatische kwesties, zo blijkt uit Ridderbos' minutieuze onderzoek van de synodearchieven. Deportaties van joden en Nederlandse arbeiders waren geen aanleiding tot protest. Ook op de terreur van de Duitse bezetter wist de synode geen „passend antwoord" te vinden.

„Had de synode maar gezegd: de politieke werkelijkheid gaat boven onze macht. Maar dat deed ze niet. Ze deed alsof ze leiding gaf, maar verzuimde dat. In die zin heeft de synode de Vrijmaking ook in de 'hand gewerkt: ze heeft haar eigen gezag te grabbel gegooid", aldus Ridderbos. Foto ANP Van de meeste theologische hoogleraren gingen ook al geen „verzetsimpulsen" uit.

Voorhoede

Voor de gewone gereformeerden maakte het weinig uit. Zij leverden als
bevolkingsgroep een „bovenproportioneel" aandeel aan het verzet. Een gereformeerde dominee als F. Slomp (Frits de Zwerver) stond in de voorhoede.
Kerkeraden en classes die tevergeefs de synode om duidelijke uitspraken hadden gevraagd, zagen zich genoodzaakt zelf richtlijnen uit te geven.

Terwijl de synode verzuimde leiding te geven aan het kerkelijk verzet, speelden haar deputaten voor „correspondentie met de Hoge Overheid" op dit punt gedurende de oorlog een steeds belangrijker rol. De bijdrage hieraan van de gereformeerde oud-ministers J. Donner en I. van Dijk krijgt veel aandacht van Ridderbos. „Vooral Donner heb ik zeer hoog".

Dat kan hij niet zeggen van Schilder, die zich „verre hield van ondergronds
verzet". De hoogleraar bleef tot 1942 de NSB en haar ideologie bestrijden, maar stortte zich vanaf het moment dat de synode na jaren vertraging besloot de leergeschillen in behandeling te nemen, helemaal in de kerkelijke strijd. Terwijl hij „een unieke kans had om aan het verzet deel te nemen". Over Schilders gevangenschap (najaar 1940), schrijfverbod en besluit om onder te duiken (zomer 1942) hangt voor Ridderbos een waas van onduidelijkheden. Die verklaart volgens hem waarom de theoloog na de oorlog geen koninklijke onderscheiding heeft gekregen.

Veilige wereld

Schilder en andere „kampvechters" trokken zich in die laatste jaren van de oorlog terug in hun eigen veilige theologische wereld. „Zij emigreerden als
het ware in de gee.st en legden zich toe op andere zaken", aldus Ridderbos.
Zij pasten zich niet aan, collaboreerden niet, pleegden geen verzet, maar namen een houding aan van „innerlijke reserve". Dat lijkt op escapisme,
aldus Ridderbos, maar kan evengoed een vorm van passief verzet zijn.

Ook zonder oorlog was de kerkscheuring volgens hem ontstaan. „In een later stadium en met een minder groot resultaat".

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen