De geleerdste van alle vrouwen

Vooruitlopend op de herdenking van haar vierhonderdste geboortedag, in november, heeft Museum Martena in Franeker een mooie tentoonstelling aan Anna Maria van Schurman gewijd. Blikvanger in de zaal is het indrukwekkende olieverfschilderij van Jan Lievens, speciaal voor de gelegenheid overgevlogen uit Londen: Anna Maria op 42-jarige leeftijd. Er zijn brieven en boeken in allerlei talen, portretten van beroemde mensen uit haar netwerk, haar hoogstpersoonlijke schrijfkistje. En overal sprankelende citaten.

Feminisme

Het beeld dat hier neergezet wordt, komt treffend tot uitdrukking in de titel van de tentoonstelling: "Vrouw van de wereld, Anna Maria van Schurman als internationale ster". Dat betekent: geen aandacht voor Voetius en de Utrechtse kring van piëtisten, geen aandacht voor De Labadie en zijn wereldmijdende volgelingen. Nee, in Franeker vormt Anna Maria van Schurman deze zomer het middelpunt van een veel wereldlijker kring: Constantijn Huygens, Jacob Cats, René Descartes, Christina van Zweden, Elizabeth van de Palts, Bathsua Makin. Allemaal mensen die ook vandaag nog een zekere faam genieten als verlichte denkers, bekende kunstenaars of ontwikkelde vrouwen.

De lessen die uit deze tentoonstelling getrokken kunnen worden, liggen dan ook vooral op het vlak van studie, netwerken en vrouwenemancipatie. Niet voor niets opende Cisca Dresselhuys, Nederlands beroemdste feministe, de expositie tien dagen geleden met een toespraak over de positie van de vrouw in heden en verleden. Want Anna Maria was dan misschien geen échte feministe, ze was volgens Dresselhuys "wel degelijk een belangrijk boegbeeld van de vrouwenemancipatie. Zij bewees namelijk dat vrouwen méér zijn dan een lichaam, dat zij een brein, een geest hebben."

En daarom: laten we streven naar emancipatie van allochtone vrouwen, laten we streven naar meer vrouwen op topposities, en laten we ons verzetten "tegen de mooidwang, tegen het schoonheidsideaal en tegen de oprukkende cosmetische industrie." Kijk, voor zulke dingen heeft de door mannen gedomineerde studie der Nadere Reformatie niet altijd even veel oog.

Vroomheid

Het probleem van Anna Maria van Schurman is dat ze zo veelzijdig was. Ze kende Latijn, Grieks, Hebreeuws, Aramees, Syrisch, Samaritaans, Arabisch en Ethiopisch. Ze correspondeerde met geleerde vrouwen in heel Europa, was de eerste studente aan een Nederlandse universiteit en schreef een boek over de geschiktheid van de vrouw voor de wetenschap. Ze maakte de fraaiste borduurwerken, tekeningen en glasgraveersels. Ze werd bewonderd door de grootste kunstenaars en geleerden van haar tijd.

Maar bij dat alles beschouwde ze geloof en bekering, een christelijke levenswandel en persoonlijke vroomheid als de werkelijke kern van het leven. Zo komt het dat ze -afhankelijk van het standpunt van de beschouwer- functioneert als boegbeeld van vrouwenemancipatie, van wetenschap of van vroomheid. En daar zit ook iets in, in alle gevallen. Misschien is het wel zo dat feministische literatuurwetenschappers en piëtistische theologen elkaar nodig hebben voor het evenwicht.

Maar het blijft jammer dat de religieuze kant van Anna Maria van Schurman in deze tentoonstelling niet aan bod komt. Natuurlijk, wie een expositie inricht moet keuzes maken, en het Franeker museum is erin geslaagd om een fraai geheel samen te stellen rond Anna Maria en zes van haar geleerde correspondenten. "Vrou Schuyrmans overtreft het puyck der wijste Mannen", schrijft Huygens, en zo'n uitspraak blijft wel hangen. Net als het citaat van Descartes: "Die Voetius heeft ook al juffrouw Van Schurman bedorven." Juist door die zes concrete verhalen -met bijbehorende voorwerpen, portretten, brieven en boeken- krijg je een goede indruk van de manier waarop de internationale Republiek der Letteren functioneerde. Meer moet je van een tentoonstelling met deze invalshoek ook niet verwachten.

Toch mis je als bezoeker nu juist de mensen en gebeurtenissen die wérkelijk de gang van Anna Maria's leven bepaalden. De belofte aan haar vader op zijn sterfbed dat ze nooit zou trouwen, de invloed van Voetius en de Utrechtse kring van piëtisten, de radicale keuze voor De Labadie, het afstand doen van haar bezittingen, haar studie en haar vroegere vrienden ter wille van een zwervende gemeenschap van gelijkgezinden... Het uiterst dramatische leven van Anna Maria van Schurman is nooit te begrijpen zonder de religieuze emoties die het bepaald hebben.

Levensverhaal

Iets daarvan wordt gelukkig wél zichtbaar op de zolderverdieping van het museum, waar -los van de tentoonstelling- permanent een aantal voorwerpen en portretten van Anna Maria te bezichtigen zijn. Daar wordt haar levensverhaal in het kort verteld, daar liggen de voorbeelden van haar knipkunst en borduurwerk, daar hangt het fraaie zelfportretje in pastel. Wie een evenwichtig beeld van haar wil krijgen, moet dus vooral die zolder niet vergeten. Of het mooie boek van Pieta van Beek, "De eerste studente", in de museumwinkel aanschaffen.

Pas wanneer je iets meer over haar leven weet, kun je immers dat sprekende portret van Jan Lievens naar waarde schatten. Het vormt het middelpunt van een tentoonstelling die haar internationale roem moet benadrukken, maar in feite laat het juist zien hoe ingetogen ze was. Een eenvoudig kapsel -niet zo frivool als in haar jonge jaren-, een donkere japon, een boek in de hand, een peinzende blik. Geen vrouw van de wereld, maar een vrouw die besefte: hier beneden is het niet.

De tentoonstelling "Vrouw van de wereld. Anna Maria van Schurman als internationale ster" is tot 30 september te zien in Museum Martena, Voorstraat 35, Franeker. Open: di. t/m vr. 10.00-17.00 uur, za. 13.00-17.00 uur.

Het is niet moeilijk om in het spoor van Anna Maria van Schurman een hele dag in en rond Franeker door te brengen. Allereerst is in de 15e-eeuwse Martinikerk de grafzerk van de familie Van Schurman te zien, die onder meer aan de vader van Anna Maria herinnert. Verder herbergt Franeker, naast de tentoonstelling in Museum Martena, ook het onvolprezen theologische antiquariaat Wever Van Wijnen (Zilverstraat 4/14, zie www.wevervanwijnen.nl). De vier verdiepingen van het historische pakhuis, bereikbaar via krakende trappen, zijn volgestouwd met enorme voorraden theologie, filosofie en kerkgeschiedenis. Genoeg te vinden dus over de tijdgenoten van Anna Maria en hun opvattingen.

Er is een fietsroute uitgezet van Franeker naar Wiuwert, de plaats waar Anna Maria van Schurman begraven ligt. In het kerkje van Wiuwert (in de zomer open van 10.00-11.30 en 13.00-16.30 uur) bevindt zich een grafkelder met vier mummies, naast een kleine permanente exposite over de labadisten. Vanaf 15 juni is er ook een kleine tentoonstelling over Anna Maria van Schurman, waarin haar religieuze kant belicht zal worden. Maar het meest curieuze voorwerp dat in Wiuwert te bezichtigen is, blijft toch wel het kunstgebitje dat vermoedelijk gemaakt en gebruikt is door Anna Maria zelf.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen