Het dossier-Zorreguieta

In opdracht van de regering verrichtte prof. dr. Michiel Baud wetenschappelijk onderzoek naar het verleden van de vader van Máxima. Dat resulteerde in een rapport onder de titel "Militair geweld, burgerlijke verantwoordelijkheid. Argentijnse en Nederlandse perspectieven op het militaire bewind in Argentinië (1976-1983)". Daarin werd Zorreguieta fout bevonden tijdens het regime-Videla. Een en ander had tot gevolg dat hij vandaag niet op het huwelijk van zijn dochter aanwezig kon zijn.

Na een relatieve stilte laaide de zaak-Zorreguieta na het NOS-interview met prins Willem-Alexander en Máxima twee weken geleden weer op. Zij noemden de inhoud van het rapport "een mening." Een uitlating die beter achterwege had kunnen blijven omdat hiermee het regeringsrapport in twijfel werd getrokken. De kalm overkomende hoogleraar Baud kwam wederom in de schijnwerpers te staan en legde nuchter uit dat het geen mening maar een doorwrochte "historische interpretatie" betrof waar vier maanden minutieus onderzoek in was gestopt.

U bent een bekende Nederlander geworden. Hoe wordt u aangekeken in de metro?

"Soms word ik aangesproken op straat. In het algemeen is dat positief, in de trant van vragen. Zo van: Wat vind je er nu eigenlijk zelf van en moest die vader nu echt worden weggehouden? Maar ik ben nooit negatief of agressief bejegend."

In zijn werkvertrek van het Centrum voor Studie en Documentatie van Latijns-Amerika aan de Keizersgracht in Amsterdam blikt Michiel Baud terug op het dossier-Zorreguieta. "Men zocht voor het gewicht van de rapportage een hoogleraar in de geschiedenis van Latijns-Amerika en men wilde een historisch onderzoek. Achteraf heb ik het als zeer interessant ervaren. Op het moment dat je voor zoiets wordt gevraagd, bekijk je natuurlijk wel goed wat de condities en de beperkingen zijn waar je rekening mee moet houden."

Het land van Máxima's herkomst was voor hem geen onbekend terrein, hoewel hij geen Argentinië-specialist bij uitstek is. Hij studeerde geschiedenis en polemologie in Groningen en promoveerde bij prof. Harry Hoetink in Utrecht op de analyse van boerenfamilies in de Dominicaanse Republiek die door middel van de tabaksverbouw waren verbonden met de Nederlandse en de Duitse markt. Verder was Baud verbonden aan de Erasmus Universiteit en aan de Universiteit van Leiden. Nu zit hij bij de Universiteit van Amsterdam en het Cedla, het Mekka voor mensen met een fascinatie voor Latijns-Amerika. Met een groepje mensen bereidt hij momenteel een groot symposium over Latijns-Amerika voor.

Trauma's

De aanleiding tot het onderzoek was een beetje "gek", memoreert Baud. "Maar je merkt al heel snel dat de thematiek van de dictatuur en alles wat daarmee samenhangt relevant is in een veel breder, meer academisch of wetenschappelijk perspectief. Het onderzoek is afgelopen, maar ik ga ermee door. De relatie tussen burgers en militairen is een heel belangrijk issue in de democratisering van Latijns-Amerika. Verder is de verwerking van traumatische periodes een belangrijk gegeven."

Begin september 2000 werd Baud voorzichtig gepolst of hij trek had om Zorreguieta als het ware onder het vergrootglas te leggen. "Dat ging in fases, aftastend, en dan ga je erover nadenken. Hoe zou ik dat moeten doen? Een aantal dingen kon ik niet doen vanwege de geheimzinnigheid en de korte tijdsspanne. Wel kon ik een inzicht verstrekken in de openbare functies die de heer Zorreguieta heeft vervuld en de waarschijnlijkheid dat hij bij mensenrechtenschendingen betrokken zou zijn geweest, hetzij direct, hetzij indirect. In goed overleg kom je dan tot zo'n opdracht en dan ga je lezen en kijken wat er al bekend is. We wisten relatief weinig van Zorreguieta. Een van de eerste bronnen die ik bestudeerde, waren de annalen van de Sociedad Rural de Argentina. Die liggen hier op het Tropeninstituut."

Niet lang erna reisde Baud met collega Arij Ouweneel naar Buenos Aires. Daar togen ze aan de slag met een driesoortig speurwerk. Ze doken in de media en de agrarische vaktijdschriften uit de onderhavige periode, 1976-1983, die vaak als spreekbuis voor die groep fungeerden waar Zorregui eta zelf uit afkomstig was. Ook zochten ze primaire bronnen. Dat laatste is overigens voor elke onderzoeker naar deze periode een frustrerende bezigheid. Dit omdat de militairen zo veel mogelijk materiaal dat negatief voor hen zou kunnen uitpakken, hebben vernietigd. Ten slotte spraken de onderzoekers met mensen die op een of andere manier een toegevoegde kennis hadden over de materie. "Dat werd natuurlijk bemoeilijkt doordat het een geheim onderzoek was, dus ik kon niet naar iemand toegaan en vragen of hij me wat over Zorreguieta kon vertellen."

Wat in het rapport met name wordt benadrukt, zijn de openbare functies die Jorge Zorreguieta vervulde. "Want daar kun je indirect achter komen." Veel minder informatie kon hij vergaren over diens privé-situatie en hoe hij tot die rol en die positie is gekomen. Teruggekomen in Nederland meldde de Amsterdamse wetenschapper de voorlopige resultaten aan de minister-president. "Je weet dan al ongeveer waar het definitief heen gaat. Vervolgens heb ik het rapport geschreven en dat heb ik in januari ingeleverd."

Begin februari vorig jaar werd het rapport met de betrokkenen in Nederland besproken. Dat waren prins Willem-Alexander en Máxima Zorreguieta alsmede premier Kok en oud-minister Van der Stoel. Daarna werd het met Zorreguieta zelf in New York doorgenomen.

Brief

Hoe verliep nu zo'n onderhoud met Zorreguieta?

"Tijdens dat gesprek gaf Zorreguieta op detailpunten commentaar. Voor hem waren de mogelijke gevolgen belangrijk, voor ons de inhoud. Daarna schreef hij de brief die aan mijn rapport is gehecht. Daarin herhaalde hij de punten die tijdens onze ontmoeting naar voren waren gekomen. Uiteindelijk zegt hij dat hij niets van mensenrechtenschendingen heeft afgeweten. Hij heeft als het ware een soort verdediging van zijn positie geschreven."

U moest hem zeggen dat hij fout was bevonden in Nederlandse ogen?

"Ik heb dat zorgvuldig geformuleerd. Je moet je realiseren dat wij in Nederland bezig waren met morele oordeelsvorming. Onze parameters van de morele oordeelsvorming zijn niet dezelfde als die in Argentinië. Als we in Nederland een moreel oordeel over dit soort zaken vellen, vallen we altijd terug op de categorie uit en vlak na de Tweede Wereldoorlog. Als je die Nederlandse normen gebruikt of wilt gebruiken om het handelen van Zorreguieta te beoordelen, moet je constateren dat hij binnen die normen verantwoordelijk is of fout en dat hij een moreel laakbare positie heeft ingenomen."

Het is zeker heel naar om een onderzoek te doen naar iemand terwijl de persoon zelf er niets van afweet?

"Tijdens het tweede gesprek met de regering heb ik gezegd dat het mij vanuit Nederlands perspectief van respect zou getuigen om eerst de persoon in kwestie op de hoogte te stellen voordat het rapport naar buiten zou worden gebracht. Daarmee gaf je hem de kans te reageren. Het is mij meteen toegezegd dat dat zou gebeuren. Wat de vorm zou zijn, wist ik toen niet. Ten slotte is dat die brief geworden, maar dat was niet per se de gedachte. Ander punt is dat het niet zozeer vervelend als wel moeilijk is dat je gedwongen wordt een persoon die je niet kent moreel te beoordelen in een periode en in een samenleving die verre van de onze ligt. Dat is een proces geweest dat me veel energie kostte. Ook vroeg het mij veel denkwerk en reflexie."

Is Zorreguieta een aardige man?

"Hhmm ja, een sociaal vaardige man, iemand die zich heel gemakkelijk beweegt in een vrij complexe situatie, ook een persoon die moeiteloos het ijs breekt en het gesprek gaande houdt."

Kritiek

Baud staat nog steeds pal achter zijn rapport. "Ik heb de man op een bepaalde manier in zijn waarde gelaten en hem niet voor een soort volksgericht gesleept. Dat was ook niet nodig. Hij nam een tussenpositie in. Als je een moreel oordeel over zo'n positie velt, is dat zowel in Argentinië als in Nederland niet zo eenvoudig. Van mensen met bloed aan hun handen die twintig personen hebben gedood, weten we allemaal dat het niet goed is. Dit ligt echter veel subtieler. Ik heb me met name gericht op het openbaar functioneren van de heer Zorreguieta. In hoeverre kun je hem verantwoordelijk houden voor het feit dat hij zo lang is blijven zitten in dat regime, dat zowel in Argentinië als buiten Argentinië is beschuldigd van het schenden van de mensenrechten?"

Toch uiten vakbroeders kritiek op uw rapport. Het zou niet wetenschappelijk genoeg zijn.

"Het rapport had de bedoeling de publieke positie van Jorge Zorreguieta zo goed mogelijk te beschrijven en te plaatsen in de context van zijn tijd. Dat doel is verwezenlijkt door een studie van de beschikbare wetenschappelijke kennis, gepubliceerd in Argentinië en daarbuiten, aangevuld met archiefonderzoek en gesprekken met experts en tijdgenoten. De bevindingen en conclusies van het rapport zijn zo zorgvuldig mogelijk beargumenteerd en in hun context geplaatst. Dat bepaalt het wetenschappelijke karakter van het rapport. Elk historisch werk roept vragen en discussie op, maar zo'n discussie kan alleen maar plaatsvinden op grond van nieuwe feiten en/of relevante argumenten. In Nederland noch in Argentinië -waar het rapport in december in het Spaans is gepubliceerd- is er sprake geweest van fundamentele kritiek die essentiële elementen hebben toegevoegd of de conclusies van het rapport hebben ontkracht."

In hoeverre beschouwt u Zorreguieta als besmet?

"Er is weinig onderzoek voor nodig om te zien dat daar een verwerpelijk regime aan de macht is geweest. Het ging er mij om in hoeverre Zorreguieta besmet was geraakt. Hij heeft een heel belangrijke functie bekleed in een heel belangrijk departement. Hij was eerst onderstaatssecretaris, later staatssecretaris van Landbouw.

Wat hem misschien nog het meest heeft besmet, is het feit dat hij zo lang is blijven zitten. Tot 1981: samen met Videla heeft hij die hele periode uitgediend. Tijdens de regering van Videla van vijf jaar is hij een van de weinigen geweest die zo lang zijn blijven zitten. Er was veel verloop. Men sen gingen weg. Een hoge ambtenaar uit die periode zei bijvoorbeeld: Ze gingen weg omdat ze een beetje pijn in hun hart hadden. Dat ze voor hun grootmoeder moesten zorgen of dat ze naar het buitenland gingen. Maar dat waren wel smoezen omdat ze het gevoel hadden dat het niet goed ging en dat ze daar niet bij betrokken wilden zijn. Zorreguieta heeft dat niet gedaan. Integendeel, hij maakte promotie en verdedigde in het openbaar het regime. Dat maakt zijn positie extra zwak. Dat hij in eerste instantie is gaan deelnemen in die regering, zullen weinigen hem kwalijk nemen. Want op dat moment was iedereen ervoor dat het leger orde op zaken zou stellen. Dat hij die hele periode is blijven zitten terwijl het ontegenzeglijk bekend was dat er dingen gebeurden die niet door de beugel konden, maakt zijn positie zwak."

Wat zou de reden kunnen zijn geweest waarom hij zo lang bleef?

"Een geheel van factoren. Hij zat in een wereld waarin eigenlijk de steun aan het regime van de militairen vanzelfsprekend was. Hij was daar niet zozeer beland vanuit een soort vanzelfsprekendheid van afkomst of van rijkdom, maar hij had zich er na een lang proces van hard werken ingewerkt. Voor hem was het veel riskanter zich uit die wereld terug te trekken dan voor iemand die daar qua familieachtergrond vanzelfsprekend bij hoort. Voor een deel zal het overtuiging zijn geweest en voor een deel zal de sociale positie binnen die groep een belangrijk argument zijn geweest voor Zorreguieta om te blijven. Bovendien, hij heeft zichzelf gezien als iemand met een agrarische missie, iemand die zich daarom verre hield van de andere politiek en van de militairen. Dat was een deel van zijn verklaring."

Geen mea culpa

Wanneer zou hij tot de ontdekking zijn gekomen dat er iets mis kon zijn?

"Hij zegt zelf in 1985, na de publicatie van het Nunca Más-rapport, dat eind 1984 uitkwam. Niemand kon toen meer volhouden er niets van te hebben geweten. Dat rapport is in honderdduizenden exemplaren in Argentinië verkocht. De conclusie van mijn rapport is echter dat het ondenkbaar is dat iemand in zijn positie, die veel reist en die veel internationale contacten heeft, dat niet eerder zou hebben geweten. In 1979 was er al een onderzoekscommissie van de OAS die in Argentinië onderzoek kwam doen. Als zo'n grote Latijns-Amerikaanse organisatie een "high profile"-onderzoek doet in je eigen land en je bent minister of staatssecretaris, dan kun je niet volhouden dat je dat niet hebt geweten of dat die anderen linkse raddraaiers waren. Een fundament onder mijn conclusie is dat iemand in zijn positie nooit kan volhouden er niets van af te hebben geweten."

Is hij dan helemaal niet gedagvaard?

"Je hebt de processen tegen de militairen gehad. Argentinië is het enige land in de wereld waar na een dictatuur de hoge top van militairen voor het gerecht is gebracht. Burgers (Zorreguieta nam als burger deel aan het regime, MvB) die betrokken waren bij schending van de mensenrechten, gingen vrijuit. Voor Zorreguieta is het achteraf een zure appel waar hij in bijt. Het heeft iets van een Griekse tragedie. Het is zijn grootste triomf dat hij, die toch uit een relatief bescheiden milieu afkomstig was, zo'n belangrijke politieke positie had weten te bereiken. Nu zijn dochter introuwt in een Europees koningshuis, wat in Argentinië het hoogste is dat je kunt bereiken, betekent dat voor hem een grote vernedering en een confrontatie met het verleden.

Wel gaf Zorreguieta getuigenis voor waarheidscommissies. Wat me daarin opviel, was dat hij eigenlijk nog steeds niet tot zelfkritiek is gekomen. Hij wist het niet en zij deden het beste voor het vaderland. Je merkt bij hem nooit iets van een verklaring dat hij het betreurenswaardig vond. Die vorm van een licht mea culpa is afwezig en dat geeft je te denken dat hij nog steeds gelooft dat hij niet medeverantwoordelijk is geweest."

Groot of klein

Was hij een grote vos of een kleine?

"Sommigen vinden dat ik hem te groot maak. Anderen menen dat het gewoon iemand is die zijn werk heeft gedaan. Een andere reactie is dat ik hem te klein maak. Ik heb de benaming technocraat, technische uitvoerder gebruikt. Jan Thielen, die op grond van gesprekken met Zorreguieta een niet-geautoriseerde biografie schreef, heeft de neiging de voorperiode van Zorreguieta een heel centrale rol toe te bedelen. Ik beschouw dat niet als een probleem. Hij was iemand die, vanwege zijn sociale vaardigheden en diplomatiek handelen en vanwege het feit dat hij in verschillende agrarische clubs had deelgenomen, heel interessant was om in de regering op te nemen. Dat betekent niet per definitie dat hij zo'n grote jongen was. Echte grote jongens waren de telgen uit oude families, zoals Martinez de Hoz."

In de optiek van Baud hoeven al deze meningen elkaar niet uit te sluiten. "Niemand heeft de gegevens die ik in mijn rapport heb verzameld aangevochten. Ik zie het als een interpretatieverschil. Thielen biedt veel inzicht in de voorgeschiedenis van Zorreguieta. Zo geeft hij een aantal de tails die ik niet kende, bijvoorbeeld over Zorreguieta's universitaire opleiding. Zo blijkt dat hij zijn studie niet heeft afgerond."

Baud heeft de indruk dat de jonge generatie in Argentinië betrekkelijk slecht op de hoogte is met het recente verleden. "Het wegdrukken van het verleden en een traumatische periode in de geschiedenis is vrij effectief gebeurd. Dat heeft te maken met globalisering en de zucht naar consumptie die als het ware in de regering-Menem heftig werd gepropageerd. Het zou me niet verbazen dat Máxima zelf niet gek veel weet van die periode."

Hoe gaan ze er zelf mee om, de Argentijnen?

"We leven nu twintig jaar later. Zelf hebben wij ten aanzien van de Tweede Wereldoorlog allerlei ontwikkelingen gehad. In Argentinië was er geen vijand van buitenaf maar was het een interne aangelegenheid. Je ziet allerlei verschillende tendensen. De ene conservatieve versie luidt dat het de theorie was van de twee demonen. De guerrilla was een demon en het leger een andere demon, maar dat was nodig om de situatie in balans te brengen. Links voert aan dat het niets heeft gedaan en dat de militairen alles veroorzaakten. Nu gaan jongeren steeds meer nadenken over wat het heeft betekend voor de samenleving dat hun vader fout was of waarom hun ouders zijn verdwenen. Zij kunnen alleen maar vooruitkijken als ze de verdwijningen hebben opgelost en de schuldigen achter de tralies hebben gebracht. De organisatie Hijos verzet zich bijvoorbeeld tegen de straffeloosheid die na de dictatuur is ontstaan.

Je hebt ook mensen die zeggen dat het gepolariseerde beeld verhult dat de meeste Argentijnen in de periode niet voor of tegen maar grijs waren en louter probeerden te overleven. Het debat over het verleden fragmentariseert en er is een groeiende belangstelling om het beeld van de vuile oorlog opnieuw tegen het licht te houden en nieuwe interpretaties te vinden."

Instrumentarium

Begrijpen wij Nederlanders Argentinië voldoende?

"Niet echt, zodat er in de periode voor de bekendmaking van het huwelijk hier een stemming begon te ontstaan alsof wij precies wisten wat goed of fout was. Zo rond 1976-1981 was de Nederlandse regering absoluut niet eenduidig en moreel hoogstaand ten opzichte van Argentinië. Men schipperde tussen economische belangen en morele oordelen. We hadden een ambassadeur in Buenos Aires die het regime van harte steunde.

Als je het bijvoorbeeld hebt over de relatie tussen burgers en militairen, dan zijn dat in Argentinië geen homogene, gescheiden groepen maar groepen die via allerlei verhoudingen met elkaar zijn verbonden. Dus als je de positie van zo'n burger wilt begrijpen, moet je dat soort processen daar begrijpen. Wij proberen studenten ervan te doordringen dat je veel moet weten voordat je oordelen velt. Er was hier eens een student journalistiek die zei: Vindt u nu echt dat je veel moet weten om een oordeel te kunnen vellen? Dan zeg ik: Ja. Dat is ook een van de redenen waarom ik het belangrijk vind het rapport in interviews toe te lichten. Ik heb het als een goed en toegankelijk boek geschreven, bedoeld om de geïnteresseerde lezer inzicht te geven en het instrumentarium te verschaffen om uiteindelijk zelf tot een oordeel te komen. Mensen die mijn rapport lazen, komen soms tot zeer verschillende conclusies. Dat is prima. Het is niet mijn bedoeling geweest een gesloten wereldbeeld te presenteren."

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen