Geen Bijbelse grond voor slavernij

Anno 2006 werken er 12,3 miljoen mensen als moderne slaven. Hun uitbuiters verdienen daar jaarlijks ongeveer 25 miljard euro aan. Aldus de schokkende cijfers die de Internationale Arbeidsorganisatie (ILO) begin mei bekendmaakte. Sommige vormen van moderne slavernij worden in stand gehouden door de westerse markteconomie; goedkope kleding wordt niet zelden vervaardigd door kinderhanden.

De aan de Verenigde Naties gelieerde organisatie verstaat onder moderne slavernij "iedere vorm van onvrijwillig werk dat met een dreiging wordt opgelegd." Daar vallen ook gevangenen in werkkampen en vrouwen die slachtoffer zijn van mensenhandel onder.

De meeste mensen zullen wel blij zijn dat de slavernij is afgeschaft. Dat is echter minder vanzelfsprekend dan het lijkt. Eeuwenlang is de slavernij zelfs verdedigd met een beroep op de Schrift. In de Bijbel wordt de slavernij immers niet veroordeeld.

Zo stuurde Paulus een gevluchte slaaf terug naar zijn heer Filémon. Wat was er gebeurd? Onésimus -zijn naam betekent "Nuttig"- was bij Paulus in de gevangenis in Rome of Efeze terechtgekomen. Was het gewetensnood die hem dreef of was hij 'toevallig' in de cel terechtgekomen?

In de gevangenis werd Onésimus door God gearresteerd. Door de gesprekken met de apostel zag hij in dat hij de echte vrijheid miste. Een weggelopen slaaf werd opnieuw geboren; bevrijd uit de waan van zijn zelfgekozen vrijheid en uit de slavernij van de zonde. Hij mocht delen in de vrijheid van de kinderen van God.

Onésimus kreeg berouw. Hij wilde het weer goedmaken met Filémon en dat was een vrucht van de Geest. Toch zag hij er erg tegenop om zijn meester weer onder ogen te komen. Hij schaamde zich; hij durfde niet terug te gaan naar Kolosse. Hoe zou Filémon reageren? Daarom schreef Paulus een brief. "Ik bid u dan voor mijn zoon, Onésimus, die eerst onnuttig voor u was, maar nu voor u en mij zeer nuttig. Neem hem weer aan, niet als een dienstknecht, maar meer dan een dienstknecht, namelijk een geliefde broeder."

Kritische vragen

Betekent deze brief dat de Bijbel de slavernij legitimeert? Het lijkt er wel op; de apostel Paulus bevestigt nadrukkelijk de gezagsverhouding. Hij wil graag dat Onésimus bij hem blijft om hem te helpen en te dienen, maar hij kan zonder het goedvinden van Filémon niets doen. Hoewel hij wijselijk niet ingaat op de oorzaken van het conflict, geeft hij toch impliciet aan dat Onésimus er verkeerd aan gedaan heeft om weg te lopen.

Er wordt nogal eens naar de slavernij verwezen ter onderbouwing van de stelling dat de Schrift tijdgebonden is. Als dat geldt voor de slavernij, waarom dan niet voor het Bijbelse verbod op homoseksuele relaties of op de Bijbelse normen voor de verhoudingen in het gezin? In deze tijd kan toch niet alles uit de Bijbel letterlijk overgenomen worden?

Deze kritische vragen kunnen niet zomaar terzijde geschoven worden. Als de Bijbel slavernij legaliseert, is er een probleem: óf onze negatieve visie op slavernij deugt niet, óf de Bijbel is op dit punt niet gezaghebbend. Als dat het geval is, waar liggen dan wel de grenzen van het Schriftgezag?

In de gereformeerde hermeneutiek is het gezag van Gods onfeilbaar Woord het onbetwistbare uitgangspunt. Maar om de Bijbel goed te verstaan zijn bepaalde "hermeneutische leesregels" nodig.

Historisch gezag

Er is een onderscheid tussen descriptieve teksten en prescriptieve teksten. Niet alles wat wordt beschreven, wordt daarmee ook voorgeschreven. Niet alles heeft hetzelfde soort gezag. Historisch gezag (zo was het) is niet altijd normatief gezag (zo moet het). Polygamie wordt in de Bijbel beschreven en 'gedoogd', maar nergens goedgekeurd. Integendeel, de wrange gevolgen komen steeds heel duidelijk naar voren.

Slavernij wordt in de Schrift ook beschreven en zelfs gereguleerd. Betekent dat automatisch dat God het goedkeurt? Slavernij is een gevolg van de zonde. God heeft Zijn volk uit de slavernij van Egypte uitgeleid. De regels zijn juist bedoeld om machtsmisbruik te beperken. Slavernij onder het volk Israël was een tijdelijke aangelegenheid, met een maximum van zeven jaar. Nergens staat in de Bijbel dat slavernij goed is of dat God het zo wil, maar de Schrift geeft wel in de situatie van de slavernij aan hoe slaven en heren zich tot elkaar hebben te verhouden.

Daarnaast is er in de openbaring in de Schrift op sommige punten sprake van een interne ontwikkeling. We moeten daarmee terughoudend en voorzichtig zijn, want er is bij de Heere geen verandering of schaduw van omkering. Toch maakt de Bijbel zelf duidelijk dat er een ontwikkeling in de openbaring is. De oudtestamentische offers zijn een schaduw van de toekomende dingen. In de Psalmen komen verwijzingen voor naar de hoop op het eeuwige leven, maar deze zijn nog onduidelijk vergeleken bij het nieuwtestamentische getuigenis. De Heere Jezus legt in de Bergrede accenten in Zijn uitleg van de wet die verder strekken dan de letter van de Thora.

Slavernij wordt in beide testamenten beschreven, maar er is wel verschil in de wijze waarop de verhoudingen tussen heren en slaven beschreven worden. De komst van Christus en van het Koninkrijk van God stelt de relatie in een ander licht.

Om dat goed te wegen is een derde leesregel van belang. Om te weten wat de Heere in Zijn Woord tot ons te zeggen heeft, moeten we weten wat de oorspronkelijke bedoeling en betekenis van de tekst is. Hoewel de Schrift niet tijdgebonden is, heeft God Zijn Woord wel in een concrete context gegeven. Om Ezechiël te begrijpen, moeten we weten van de ballingschap en om de Korinthebrief te begrijpen, moeten we weten wat er in de gemeente speelde. Daarom is zorgvuldige Schriftstudie zo belangrijk.

Geen revolutie

In de brief aan Filémon stelt de apostel de structuur van de slavernij niet ter discussie. De slavernij in het oude Oosten is overigens niet verg elijkbaar met de slavernij in de katoenplantages van "De negerhut van Oom Tom". De slaven in de Bijbelse tijd hadden soms meer veiligheid en bestaanszekerheid dan kleine zelfstandigen. Alleen daarom al kan het Bijbelse spreken over de slavernij geen legitimatie zijn van de afschuwelijke slavenhandel van de vorige eeuwen.

Onmiddellijke afschaffing van de slavernij zou ook onmogelijk zijn, omdat het economische systeem erop gebaseerd was. Wij kunnen ook niet ineens de elektriciteit afschaffen. Toch vult Paulus de verhouding tussen heer en slaaf nadrukkelijk in vanuit de boodschap van het Evangelie. Onésimus is nu meer dan een slaaf, hij is een geliefde broeder. Dat is hij niet alleen naar het vlees (als medemens), maar ook "in de Heere" (als medechristen).

In andere brieven benadrukt Paulus de vrijheid van de slaven in Christus en tegen de heren zegt hij dat zij moeten bedenken dat hun eigen Heere in de hemelen is. Slaven zij vrij in Christus en heren zijn slaven van Christus. Het Evangelie ontketent geen revolutie, maar brengt reformatie. De structuren worden niet omgeworpen, maar de verhoudingen worden hersteld naar Gods bedoeling.

Die lijnen mogen verder doorgetrokken worden. Paulus doet zijn uiterste best in de brief om Filémon over te halen om Onésimus vrij te laten. Hij beveelt hem niet, maar doet een beroep op zijn liefde voor Paulus, "een oud man en nu ook een gevangene van Christus." Hij verwijst naar Gods voorzienige leiding; misschien is het Gods bedoeling dat hij Onésimus 'eeuwig' terug zou krijgen. Paulus is bereid om de schade die Filémon geleden heeft -heeft Onésimus hem bestolen?- voor zijn rekening te nemen en tekent de kwitantie met zijn eigen handschrift. Fijntjes herinnert hij Filémon eraan dat hij zijn leven aan Paulus te danken heeft. Hij eindigt door uit te spreken dat hij vertrouwt op zijn gehoorzaamheid en weet dat hij doen zal "boven hetgeen hij zegt."

Geen breekijzer

De Bijbel mag niet gebruikt worden om slavernij of dwangarbeid te legitime ren en de slavernij in de Bijbel mag niet functioneren als een breekijzer om het gezag van de Schrift los te wrikken. De Bijbelse boodschap in die context moet worden toegepast op de moderne arbeidsverhoudingen. Werkgevers en werknemers hebben een gezagsrelatie, maar daar is niet alles mee gezegd. Werknemers mogen niet weglopen voor hun verantwoordelijkheid, maar werkgevers mogen hun personeel ook niet uitbuiten. Als mensen slechts beoordeeld worden op hun economische nuttigheid of efficiency, ontstaat er altijd slavernij. De gezagsrelatie moet niet beheerst worden door dwang, maar door liefde.

Wie Christus door het geloof omhelst -hetzij dienstknecht hetzij vrije- is vrij in Hem en tegelijk Zijn lijfeigene, gekocht en betaald met de losprijs van Zijn bloed. In Zijn Koninkrijk is er geen slaaf of heer, rijk of arm, man of vrouw. Slavernij zal er zijn zolang de volkomenheid van Zijn Rijk nog niet is aangebroken. Maar intussen mogen christenen streven naar arbeidsverhoudingen die bepaald worden door de wet van het Koninkrijk, dat is de wet der liefde.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen