"Sluit als kerk geen compromissen"

Op de dag van het interview moet prof. Bruce 's middags voorbereidingen treffen voor de uitvaart van zijn schoonvader. In zijn kantoor op de oude campus van de universiteit van Aberdeen vertelt hij dat de naaste familie uit ongeveer twintig personen bestaat.

Schoonpa is 85 jaar geworden. Jarenlang was hij ouderling in de Church of Scotland. Natuurlijk zullen er dus in de kerk een paar Schotse hymnen worden gezongen. "Maar ik denk dat niet meer dan vier familieleden ze kunnen meezingen. Zo hard heeft de secularisatie bij ons toegeslagen. En het oudste kleinkind binnen mijn schoonfamilie is volstrekt blanco als het om het christendom gaat. Ze kent niet één Bijbelverhaal."

En was schoonvader zelf gelovig? De hoogleraar denkt even na. "Als hij aan het eind van zijn leven had verteld wat hij echt geloofde, was zijn predikant waarschijnlijk geschrokken."

De schoonfamilie van Bruce vormt geen uitzondering in Schotland. Naoorlogse generaties haken massaal af. Het aantal kerkleden daalt al tientallen jaren dramatisch. Veel kerkgebouwen in Aberdeen doen nu dienst als café. In Belmont Street heeft een horecabaas het helemaal bont gemaakt door een prachtig kerkje om te toveren in een luguber spookkasteel. Een wit skelet met spinrag hangt in het portaal waar vroeger kerkgangers hun jas ophingen. In een ander kerkgebouw heeft zich een nachtclub gevestigd.

Bijna alle kerken in Groot-Brittannië delen in de malaise van de kerkverlating. "Die ontwikkeling is al halverwege de 19e eeuw ingezet", weet Bruce. "De neergang vanaf die tijd is verbazingwekkend regelmatig. Interessant voorbeeld zijn de methodisten. Maken we een grafiek van hun ledenaantallen van 1850 tot heden, dan zien we een rechte lijn die schuin naar beneden loopt. Trekken we die door, dan rest alleen de conclusie dat ze over zo'n 25 jaar niet meer bestaan. Maar ook voor de andere Britse kerken geldt dat ze sterk achteruitgaan."

Arrogant

Groot-Brittannië staat niet alleen. In heel West-Europa kampen kerken met de secularisatie, die hevig om zich heen grijpt. "De oorzaken daarvan zijn sociaal bepaald. In onze liberale democratieën kennen we een groot individualisme, veel culturele diversiteit en hebben we de opvatting dat iedereen ten diepste gelijk is. Dat alles bij elkaar genomen zorgt ervoor dat christenen zich afvragen of ze nu echt als enigen de waarheid in pacht hebben. En ze weten ook niet meer zo zeker of hun sympathieke moslimbuurvrouw verloren gaat als ze niet in Jezus Christus gelooft. Zodra mensen positief contact krijgen met aanhangers van een andere religie, of andere culturen leren kennen, gaan ze hun eigen opvattingen relativeren. Dat is een gegeven."

Ook de grote technologische ontwikkelingen doen een duit in het zakje. "Die hebben ons als westerlingen het idee gegeven dat we ons lot in eigen hand hebben. We kunnen onze problemen zelf oplossen, menen we. Dat maakt ons arrogant. We hebben het gevoel autonoom en onafhankelijk te zijn. Ook mensen die religieus blijven, hebben meer en meer het idee dat ze veel zelf mogen uitmaken. Bijvoorbeeld welke onderdelen van de leer ze willen onderschrijven en welke niet. De kerken in West-Europa hebben dus een geweldig probleem. Ze kunnen nauwelijks meer hun autoriteit laten gelden. Zelfs niet richting hun trouwste leden. Het moderne individualisme en het gevoel autonoom te zijn, hebben in de geschiedenis nog nooit zo'n grote rol gespeeld als nu. We bevinden ons echt in een unieke situatie."

In een poging het tij te keren, nemen sommige kerken in het Westen hun toevlucht tot een eigentijdse vormgeving van de eredienst.

Bruce zucht. "Ze maken daarmee een grote fout. De bedoeling daarvan is een brug te slaan naar de omringende cultuur. Ik begrijp dat ook wel. Ze vergeten echter dat hun eigen kerkleden diezelfde brug gebruiken, maar dan om de andere kant op te rennen. Ik merk dat sommige voorgangers de kerktaal en -muziek in hun gemeente vernieuwen om verdere krimp te voorkomen. Toch is dat zelfmoord. Je accepteert dan impliciet dat de symbolen van de omringende cultuur superieur zijn. Daar zit de gedachte achter dat je alleen dan succesvol bent als je zo veel mogelijk op de omringende wereld lijkt.

Ik zie niet in waarom die houding iemand van buiten de gemeente zou moeten aantrekken. Ik ben zelf niet kerkelijk. Maar ik zou het alleen maar worden als ik merkte dat die kerk iets heeft wat ik mis. Waarom zou ik worden aangetrokken door een christelijke gemeente die zo veel mogelijk de moderne westerse cultuur imiteert? Mijn advies: Probeer niet seculiere mensen te trekken met seculiere middelen. Die hebben ze immers al."

Alleen al de naakte feiten laten zien dat vernieuwing niet werkt, vindt Bruce. "In de afgelopen honderd jaar hebben veel kerken in Groot-Brittannië bewust geprobeerd aansluiting te zoeken bij de seculiere cultuur. En wat gebeurde er? Ze zijn op de lange termijn alleen maar achteruitgegaan. De gemeenten die het snelst veranderden, liepen het hardst terug. Oké, kerken die alles bij het oude lieten, hebben weinig buitenstaanders aangetrokken. Maar ze zijn er wel beter in geslaagd hun eigen leden binnenboord te houden. Als je weigert veranderingen door te voeren, zal een deel van de jongere generatie vertrekken. Maar de kern van de gemeente houd je wel bij elkaar. Ga je moderniseren, dan zul je de meelevende kern van de gemeente van je vervreemden en de neergang bespoedigen."

De charismatische beweging in West-Europa lijkt niet zo veel last te hebben van neergang. Veel charismatisch getinte gemeenten groeien.

"Ik zou zeggen: Ga eens naar zulke gemeenten toe en vraag waar hun leden vandaan komen. Dan zal blijken dat deze mensen bijna allemaal een kerkelijke achtergrond hebben. Meestal komen ze uit kerken die ze zelf te puriteins of te streng vonden. Groei vanuit de seculiere cultuur is er dus nauwelijks. Dat de charismatische beweging groeit, begrijp ik wel. Er is daar weinig aandacht voor de leer, het dogma. De hel als realiteit is in veel gemeenten zo goed als van de agenda verdwenen. Zonde en lijden zijn ook in menige gemeente bijna helemaal uit beeld. Charismatischen praten veel over Jezus en over de Bijbel, hoewel ze die steeds minder goed lijken te lezen. God wordt steeds vaker voorgesteld als een vriendelijke oom of therapeut, een coach zo u wilt. Bij veel charismatischen staat naar mijn mening niet het dienen van God voorop, maar meer het streven naar een fijn leven. En natuurlijk zijn er onder hen de uitzonderingen die de regel bevestigen. Maar ik trek nu even een grote lijn."

Hoe dan ook: de charismatische beweging lijkt geen last te hebben van leegloop.

"Nog niet, nee. Maar laten we eens tien, twintig jaar wachten. Religieuze veranderingen voltrekken zich immers via opeenvolgende generaties. Laat ik het ronduit zeggen: Ik zie de charismatische beweging als een tussenstap naar secularisatie. Stel, je komt uit een orthodox milieu en je wordt lid van een charismatische gemeente. Je ziet veel overeenkomsten met je oude gemeente. Er wordt immers ook over Jezus gesproken? Toch zie je ook verschillen. Alles gaat wat relaxter. In de eredienst mag je gewoon vrijetijdskleding dragen en ook seks voor het huwelijk is in veel charismatische gemeenten in Groot-Brittannië niet meer streng verboden. Dat is voor veel mensen een interessant perspectief. Maar waarmee groeien je kinderen op? Uiteindelijk met een verwaterde versie van de religie waarmee jezelf bent opgevoed. Onderzoeken tonen ook aan dat kinderen van charismatische ouders niet zelden eindigen in een liberale kerk of helemaal onkerkelijk worden."

Stelling: een kerk moet accepteren dat ze per definitie anders is dan de omringende cultuur en zich daar niet voor schamen.

"Absoluut! Als je denkt dat je de waarheid verkondigt, gedraag jezelf er dan ook naar. Sluit als kerk geen compromissen. Alleen zo kun je de secularisatie op een zekere afstand houden. Haar helemaal buiten de deur houden, zal trouwens niet lukken. Daarvoor is de verwereldlijking in het Westen te ver voortgeschreden."

U ziet de toekomst van de kerken in West-Europa niet rooskleurig in.

"Ik ben daarover zéér, zéér pessimistisch. Het enige wat kerken kunnen doen, is het secularisatieproces enigszins vertragen. Meer niet. Ze hebben namelijk te maken met sociale omstandigheden waarop ze zelf nauwelijks greep hebben. Daarom heb ik ook geen remedie voor de kerken. Ik zie de huidige situatie als een noodlot dat ze ondergaan."

Toch geloven orthodoxe christenen dat God machtig is om zelfs in West-Europa een opwekking te geven. Ondanks alle negatieve scenario's van godsdienstsociologen.

"Misschien hebben ze gelijk. Sociologen hebben nu eenmaal niet de bevoegdheid om te zeggen welke religie waar of vals is. Kijk ik simpelweg naar de harde cijfers en naar het zichtbare menselijke gedrag, dan kan ik maar één conclusie trekken: de toekomst van de kerken in West-Europa ziet er uitermate ongunstig uit."

Plotseling stopt de hoogleraar.

Hij buigt zich licht voorover. Dan, met nadruk: "Als er een opwekking plaatsvindt, is dat voor mij wel het ultieme bewijs dat er een god is."

Prof. Steve Buce

De media in Groot-Brittannië weten prof. Bruce (51) wel te vinden. Regelmatig klopt de BBC bij hem aan als er weer een nieuwsonderwerp opduikt op het snijvlak van politiek en religie. De Schotse hoogleraar weet met name veel over conservatieve protestanten en hun opstelling in de Britse, Noord-Ierse en Amerikaanse politiek. Maar ook in hun geloofsopvattingen verdiept hij zich. Zelf onkerkelijk, zegt hij "niet te geloven in de dingen waarvoor ik me zeer interesseer."

Veel medewetenschappers zien hem als een van de toonaangevende godsdienstsociologen ter wereld. Laconiek wuift hij dit compliment weg. "Zo veel godsdienstsociologen zijn er nu eenmaal niet. Dan behoor je snel tot de top, nietwaar?"

Steve Bruce werd in 1954 geboren in het Schotse Edinburgh. Van 1971 tot 1978 studeerde hij sociologie en religiewetenschap aan de universiteit van Sterling. Hij doceerde aan de Queen's Universiteit in het Noord-Ierse Belfast van 1978 tot 1991. In dat jaar werd hij hoogleraar sociologie aan de universiteit van Aberdeen.

Bruce is lid van de prestigieuze British Academy. Hij heeft achttien boektitels op zijn naam staan. Een van zijn laatste publicaties is het boek "God is Dead: Secularization in the West" (Blackwell, 2002), over secularisatie in West-Europa.

Deze tekst is geautomatiseerd gemaakt en kan nog fouten bevatten. Digibron werkt voortdurend aan correctie. Klik voor het origineel door naar de pdf. Voor opmerkingen, vragen, informatie: contact.

Op Digibron -en alle daarin opgenomen content- is het databankrecht van toepassing. Gebruiksvoorwaarden. Data protection law applies to Digibron and the content of this database. Terms of use.

Printen